Uriel
Ushtar mjeshtër
Koncepti privatizim është përdorur për të përshkruar një mori fenomenesh, por në përgjithësi tregon nivelin e mospërfshirjes së shtetit në një ndërrmarrje ose shërbim, Thënë shkurt, privatizimi është transferimi i pronësisë publike të organizatat private. Gjatë viteve 80 sektori publik filloi të merrte goditjet e para në shumë vende te botës. Urdhërat e administratës Regan ishin të qarta: “Ç’më rri kot aty, zhbëj diçka!”. Një nga parimet kryesore të të “zhbërit”, apo çmontimit, ishte privatizimi i aseteve dhe shërbimeve shtetërore.
Gjatë viteve 90 pritshmëritë ishin të larta në vendet e Europës Lindore. Ekonomia e planifikuar i la vendin ekonomisë së tregut dhe sipas axhendës neo liberale apo konsensusit të Uashingtonit, kryefjalët ishin “stabilizim, privatizim dhe liberalizim” edhe pse kjo formulë e gatshme e aplikuar në të gjitha ekonomitë tranzitore në të njëjtën formë, ka sjellë efekte, ndonjëherë, krejt të kundërta. Pabarazia u rrit me shpejtësi në ekonomitë tranzitore edhe pse mbështetësit e privatizimit do thoshin se ishte më shumë rezultat i metodave të përdorura, pronarëve të rinj, sekuencës dhe intensitetit të të tjera reformave në treg apo kuadri institucional i kohës para dhe pas privatizimit.
Mbështetësit e privatizimit, ata që shikojnë shtetin si një vrimë të zezë ekonomike, harrojnë kontributin e tij në burimet prodhuese të vendit, dhe vënë në dukje vetëm atë që shteti merr dhe rrjedhimisht kërkojnë një makineri shtetërore sa më të vogël dhe te paaftë për rregullim dhe kontroll te mjaftueshëm. Ata tregojnë një butësi te tepruar ndaj sipërmarresve, thotë Paul Starr dhe një armiqësi te panevojshme ndaj nëpunesve civilë. Avokatët e privatizimit na thonë se përfitimet mikro dhe makro do jenë të shumëllojshme si psh: rritje të investimeve, rritje të efiçencës, ulje të kostove, forma më të mira drejtimi, teknologji të avancuar dhe trajnim bashkëkohor për kompanitë shtetërore të privatizuara. Përfitimet makroekonomike përfshijnë: rritje të konkurrencës, stabilitet fiskal, zhvillimi i tregut të kapitalit dhe tërheqja e investimeve të huaja. Konsumatorët në përgjithësi, na thonë, do përfitojnë cilësi më të mirë shërbimesh me kosto më të ulët.
Pra, në përgjithësi presioni për privatizim vjen nga një bindje e pabazë në epërsinë e sektorit privat ndaj sektorit publik dhe të tregut amorf (ose të lëngët siç e quan Bauman) përkundrejt shtetit. Procesi nuk është shoqëruar nga analiza të kontekstit social, politik ekonomik dhe teknologjik në Shqipëri. Tendenca ka qënë që ta shihnim privatizimin si një ilaç çudibërës që si më magji do rregullonte gjithë parakushtet ose rrethanat politike dhe ekonomike që do ta bënin të suksesshëm. Por kështu nuk ndodh gjithmonë dhe aq më pak në vendin tonë.
Jozef Stiglitz, fituesi i çmimit Nobel në ekonomi bën fushatë për privatizim sa më të avashtë dhe të paramenduar kurse kritikët e axhendës liberale bëjnë thirrje për kundërshtim masiv të privatizimit. Kritikët kanë bindjen se privatizimi ka qënë në thelb i padrejtë, ka dëmtuar të varfërit, ka rrënuar punëtorët e shtresave te ulëta dhe se vetëm të pasurit dhe të fuqishmit kanë përfituar nga ai. Kritikët pohojnë se privatizimi hedh masa të tëra punëtorësh në rrugë ose i detyron të pranojnë punë me rroga më të ulëta, më pak të sigurta dhe me më pak benefite; rrit shumë dhe shpejt çmimet e shërbimeve; i jep mundësi për të përfituar dhelpërakëve dhe të korruptuarve dhe në përgjithësi pasuron të pasurit për të varfëruar të varfërit. Një kritikë kryesore është se, edhe nëqoftëse privatizimi ka kontribuar në efiçencë dhe performancë financiare, siç kundërshtojnë disa, prapësëprapë ka kontribuar negativisht në shpërndarjen e pasurisë, të të ardhurave dhe të pushtetit politik. Ky perceptim është në rritje si në vendet e Amerikës latine, ashtu edhe në Afrikë apo në Europën Lindore dhe Rusi.
Në Shqipëri privatizimet nisën me disa supozime të gjymtuara. U supozua, siç u tha më sipër, se inefiçenca dhe performanca e ulët e ndërrmarrjeve shtetërore ishin rezultat i trashëguar i pronësisë publike. Politikëbërësit duket sikur supozuan se këto mangësi mund të korrigjoheshin nëpërmjet privatizimit, pa ndryshuar etikat rrënjësore të drejtimit të ndërrmarjeve. Dhe si rezultat i kësaj, mangësitë në rendiment dhe në drejtim të brendshëm që ishin të pranishme para privatizimit, vazhduan të mbizotërojnë edhe pas privatizimit. Shumë ndërrmarje vazhduan të pësojnë humbje edhe pas privatizimit dhe në shumë raste janë dashur edhe të riblihen nga shteti kur pronarët private nuk mund t’i mbanin më mbi ujë.(Rasti CEZ) Nëqoftëse privatizimi ka efekte aq të mira sa avokatet e tij pretendojnë, duhet të jetë e mundur që të gjejmë lidhje të qarta midis tij dhe rezultateve të larta. Por kjo nuk është e mundur.
Linja e parë e kritikës sonë ka të bëjë pikërisht me këtë fakt. Shpallja e madhe se meqënëse pronari privat ka interes direkt në performancë, sepse korr fitime, atëherë ndërrmarja do drejtohet më me efiçencë dhe me fitim të lartë, është e pabazë. Studimet e ndryshme kanë treguar që edhe kur pronari është vetë drejtor (i famshmi problem i delegimit), prapë kjo nuk ka pasur ndikim aq të ndjeshëm në performancën e këtyre ndërmarrjeve. Të gjitha skemat e privatizimit në Shqipëri janë fokusuar më shumë në transferimin e pronësisë sesa me kushtet ose parakushtet që garantojnë arritjen e objektivave të ristrukturimit. Problemi qëndron në hamendsimin se pronësia private i pajis njerëzit me cilësi të rralla drejtuese që ose nuk i kishin në sistemin socialist ose i kishin të shtypura. Edhe pse pronarët kanë interes në fitimin e tyre, kjo nuk përkthehet detyrimisht në operacione më eficiente. Për ta përmbledhur në fjalët e Christine Raider, nuk ka asnjë shenjë në ekonomitë moderne apo në ato tranzitore që mund të mbështeste argumentin se interesi personal i pronarit do përkthehej në efiçencë. Nëqoftëse do donim të çlironim këto talente dhe aftësi të fshehura të njerëzve, mënyra më e mirë do ishte që të gjenim mekanizmin e duhur për informim, edukim dhe trajnim sesa ndryshimin e sistemit të pronësisë.
Gjatë viteve 90 pritshmëritë ishin të larta në vendet e Europës Lindore. Ekonomia e planifikuar i la vendin ekonomisë së tregut dhe sipas axhendës neo liberale apo konsensusit të Uashingtonit, kryefjalët ishin “stabilizim, privatizim dhe liberalizim” edhe pse kjo formulë e gatshme e aplikuar në të gjitha ekonomitë tranzitore në të njëjtën formë, ka sjellë efekte, ndonjëherë, krejt të kundërta. Pabarazia u rrit me shpejtësi në ekonomitë tranzitore edhe pse mbështetësit e privatizimit do thoshin se ishte më shumë rezultat i metodave të përdorura, pronarëve të rinj, sekuencës dhe intensitetit të të tjera reformave në treg apo kuadri institucional i kohës para dhe pas privatizimit.
Mbështetësit e privatizimit, ata që shikojnë shtetin si një vrimë të zezë ekonomike, harrojnë kontributin e tij në burimet prodhuese të vendit, dhe vënë në dukje vetëm atë që shteti merr dhe rrjedhimisht kërkojnë një makineri shtetërore sa më të vogël dhe te paaftë për rregullim dhe kontroll te mjaftueshëm. Ata tregojnë një butësi te tepruar ndaj sipërmarresve, thotë Paul Starr dhe një armiqësi te panevojshme ndaj nëpunesve civilë. Avokatët e privatizimit na thonë se përfitimet mikro dhe makro do jenë të shumëllojshme si psh: rritje të investimeve, rritje të efiçencës, ulje të kostove, forma më të mira drejtimi, teknologji të avancuar dhe trajnim bashkëkohor për kompanitë shtetërore të privatizuara. Përfitimet makroekonomike përfshijnë: rritje të konkurrencës, stabilitet fiskal, zhvillimi i tregut të kapitalit dhe tërheqja e investimeve të huaja. Konsumatorët në përgjithësi, na thonë, do përfitojnë cilësi më të mirë shërbimesh me kosto më të ulët.
Pra, në përgjithësi presioni për privatizim vjen nga një bindje e pabazë në epërsinë e sektorit privat ndaj sektorit publik dhe të tregut amorf (ose të lëngët siç e quan Bauman) përkundrejt shtetit. Procesi nuk është shoqëruar nga analiza të kontekstit social, politik ekonomik dhe teknologjik në Shqipëri. Tendenca ka qënë që ta shihnim privatizimin si një ilaç çudibërës që si më magji do rregullonte gjithë parakushtet ose rrethanat politike dhe ekonomike që do ta bënin të suksesshëm. Por kështu nuk ndodh gjithmonë dhe aq më pak në vendin tonë.
Jozef Stiglitz, fituesi i çmimit Nobel në ekonomi bën fushatë për privatizim sa më të avashtë dhe të paramenduar kurse kritikët e axhendës liberale bëjnë thirrje për kundërshtim masiv të privatizimit. Kritikët kanë bindjen se privatizimi ka qënë në thelb i padrejtë, ka dëmtuar të varfërit, ka rrënuar punëtorët e shtresave te ulëta dhe se vetëm të pasurit dhe të fuqishmit kanë përfituar nga ai. Kritikët pohojnë se privatizimi hedh masa të tëra punëtorësh në rrugë ose i detyron të pranojnë punë me rroga më të ulëta, më pak të sigurta dhe me më pak benefite; rrit shumë dhe shpejt çmimet e shërbimeve; i jep mundësi për të përfituar dhelpërakëve dhe të korruptuarve dhe në përgjithësi pasuron të pasurit për të varfëruar të varfërit. Një kritikë kryesore është se, edhe nëqoftëse privatizimi ka kontribuar në efiçencë dhe performancë financiare, siç kundërshtojnë disa, prapësëprapë ka kontribuar negativisht në shpërndarjen e pasurisë, të të ardhurave dhe të pushtetit politik. Ky perceptim është në rritje si në vendet e Amerikës latine, ashtu edhe në Afrikë apo në Europën Lindore dhe Rusi.
Në Shqipëri privatizimet nisën me disa supozime të gjymtuara. U supozua, siç u tha më sipër, se inefiçenca dhe performanca e ulët e ndërrmarrjeve shtetërore ishin rezultat i trashëguar i pronësisë publike. Politikëbërësit duket sikur supozuan se këto mangësi mund të korrigjoheshin nëpërmjet privatizimit, pa ndryshuar etikat rrënjësore të drejtimit të ndërrmarjeve. Dhe si rezultat i kësaj, mangësitë në rendiment dhe në drejtim të brendshëm që ishin të pranishme para privatizimit, vazhduan të mbizotërojnë edhe pas privatizimit. Shumë ndërrmarje vazhduan të pësojnë humbje edhe pas privatizimit dhe në shumë raste janë dashur edhe të riblihen nga shteti kur pronarët private nuk mund t’i mbanin më mbi ujë.(Rasti CEZ) Nëqoftëse privatizimi ka efekte aq të mira sa avokatet e tij pretendojnë, duhet të jetë e mundur që të gjejmë lidhje të qarta midis tij dhe rezultateve të larta. Por kjo nuk është e mundur.
Linja e parë e kritikës sonë ka të bëjë pikërisht me këtë fakt. Shpallja e madhe se meqënëse pronari privat ka interes direkt në performancë, sepse korr fitime, atëherë ndërrmarja do drejtohet më me efiçencë dhe me fitim të lartë, është e pabazë. Studimet e ndryshme kanë treguar që edhe kur pronari është vetë drejtor (i famshmi problem i delegimit), prapë kjo nuk ka pasur ndikim aq të ndjeshëm në performancën e këtyre ndërmarrjeve. Të gjitha skemat e privatizimit në Shqipëri janë fokusuar më shumë në transferimin e pronësisë sesa me kushtet ose parakushtet që garantojnë arritjen e objektivave të ristrukturimit. Problemi qëndron në hamendsimin se pronësia private i pajis njerëzit me cilësi të rralla drejtuese që ose nuk i kishin në sistemin socialist ose i kishin të shtypura. Edhe pse pronarët kanë interes në fitimin e tyre, kjo nuk përkthehet detyrimisht në operacione më eficiente. Për ta përmbledhur në fjalët e Christine Raider, nuk ka asnjë shenjë në ekonomitë moderne apo në ato tranzitore që mund të mbështeste argumentin se interesi personal i pronarit do përkthehej në efiçencë. Nëqoftëse do donim të çlironim këto talente dhe aftësi të fshehura të njerëzve, mënyra më e mirë do ishte që të gjenim mekanizmin e duhur për informim, edukim dhe trajnim sesa ndryshimin e sistemit të pronësisë.